زبان از اعضاى شگفت‏انگیز بدن انسان است و وظایف بزرگى را عهده‏دار مى‏باشد كه از مهم‏ترین آن‏ها سخن گفتن است. ایزد متعال در قرآن كریم پس از ذكر خلقت انسان، از نعمت بیان، سخن گفته و فرموده است: «خداى رحمان، قرآن را یاد داد، انسان را آفرید، و به او «بیان» ر ا آموخت».²

معیارهاى ارزشى گفتار

آیا هر سخنى داراى ارزش و اعتبار است؟ و بر هر سخنى مى‏توان نام گفتار ارزشمند و پسندیده نهاد؟ مسلّم جواب منفى است. چه بسیار سخنانى كه نه تنها ارزش ندارند كه در بى‏ارزشى آنها همان بس كه بلا،³ فتنه ،⁴خون‏ریزى⁵و... را بدنبال دارند.

قرآن‏كریم معیارهایى را براى گفتار، بیان داشته كه پاره‏اى از آنان را یادآور مى‏شویم:

1-  عقلانیت و اندیشیدن

امام على(ع) مى‏فرماید: اندیشه كردن در گفتار، ایمن مى‏سازد از لغزش .⁶ و نیز مى‏فرماید: كسى كه در كلام خود تجسّس و تفحّص و تأمّل كند، غلط او كم شود.⁷

از مجموع آیات و روایات، این مطلب به دست مى‏آید كه كلامى داراى ارزش و اعتبار است كه خردمندانه و همراه با خردورزى و اندیشیدن باشد؛ یعنى افزون بر عاقلانه بودن گفتار، گوینده قبل از سخن گفتن در گفتار خویش اندیشه نموده و آنگاه لب به سخن باز كند، زیرا هر سخن جایى و هر نكته مكانى دارد.

2- عمل

از معیارهاى ارزشى دیگر سخن، عمل گوینده به كلام خویش است. خداوند متعال در آیاتى از گفتار بدون عمل نهى كرده و آن را نكوهش نموده و مورد خشم و غضب خود دانسته است: «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! چرا سخنى مى‏گویید كه عمل نمى‏كنید؟ نزد خدا بسیار موجب خشم است كه سخنى بگویید كه عمل نمى‏كنید»⁸

3- رعایت ادب

 از دیدگاه قرآن كریم، گفتارى با ارزش است كه همراه با فرهنگ و ادب باشد، سخنى گرچه فى نفسه باارزش باشد (مانند آیات شریفه قرآن) ولى اگر گوینده با عدم رعایت ادب، آن را به زبان آورد، سخنى بى‏ارزش و بى‏اثر خواهد بود. از این‏رو، پروردگار عالم آنگاه كه موسى و هارون را مأمور به رفتن به پیش فرعون و دعوت او مى‏نماید، مى‏فرماید: «با او سخنى نرم گویید، شاید كه پند پذیرد یا بترسد».⁹

آداب سخن در لسان قرآن وروایات

1- نیكو سخن گفتن و رعایت عفت كلام

 در آیات مختلف قرآن كریم، خداوند متعال با پیامبران، ملائكه، مؤمنان، عموم مردم و حتى با كفار و مشركان، ادب در كلام را كاملاً رعایت مى‏كند. به مؤمنان نیز دستور مى‏دهد با دیگران زیبا سخن گفته و از به زبان آوردن گفتار زشت و بى‏ادبانه (حتّى در مقابل كافران و ابلهان) دورى گزینند: «با مردم (به زبان) خوش سخن بگویید »¹⁰و نیز مى‏فرماید : « و به بندگانم بگو: آنچه را كه بهتر است بگویند ، كه شیطان میانشان را به هم مى‏زند ، زیرا شیطان همواره براى انسان دشمنى آشكار است .»¹¹

2- آهستگى در كلام

 آهسته سخن گفتن از بهترین و زیباترین آداب گفتار و نشانه ادب است. قرآن مجید مسلمانان را به رعایت این خصلت بزرگ و با ارزش دعوت كرده و صداى افرادى كه با فریاد سخن مى‏گویند را به صداى درازگوش تشبیه نموده است : «[لقمان به فرزند خود گفت: اى پسرك من‏] در راه رفتن خود میانه‏رو باش، و صدایت را آهسته‏ساز، كه بدترین آوازها بانگ خران است .»¹²

شیوه‏هاى سخن‏

در قرآن كریم براى هر گفت و شنودى نوع و شیوه‏اى خاص از گفتار توصیه شده مانند: قول حسن، قول معروف، قول كریم؛ و استفاده از بعضى شیوه‏ها مورد نهى قرار گرفته است، مانند: مكالمه با صداى بلند، یا با ناز و كرشمه دربرابر نامحرمان .

- گفتار مؤمنان با یكدیگر

الف. استوارى كلام: با پایه و اساس سخن گفتن را خداوند متعال به مؤمنان دستور مى‏دهد و به آنان تأكید مى‏كند، این‏گونه با یك دیگر سخن بگوید: «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، از خدا پروا دارید و سخنى استوار گویید .»¹³

ب. سوژه به دشمن ندادن: بر مؤمنان لازم است علاوه بر استوار سخن گفتن؛ به گونه‏اى تكلّم كنند كه كفّار، مشركان و منافقان آنان را به استهزا نگیرند ، و به عبارت دیگر: مؤمنان باید با یكدیگر به گونه‏اى سخن بگویند كه سوژه به دشمن ندهند. آیه 104 بقره بیان كننده همین مطلب است: « اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، نگویید: « راعنا» و بگویید: «انظرنا» و [این توصیه را] بشنوید، و كافران را عذابى دردناك است ».

-  سخن گفتن با پدر و مادر

قرآن كریم براى پدر و مادر مقام و جایگاه بلندى را قائل است و در آیات 23 و 24 سوره مباركه اسراء دستورهاى بسیار مهمّى را به فرزندان مى‏دهد که همه حاکی از مقام و ارزش آنان است .

 آهسته سخن گفتن از بهترین و زیباترین آداب گفتار و نشانه ادب است. قرآن مجید مسلمانان را به رعایت این خصلت بزرگ و با ارزش دعوت كرده و صداى افرادى كه با فریاد سخن مى‏گویند را به صداى درازگوش تشبیه نموده است : «[لقمان به فرزند خود گفت: اى پسرك من‏] در راه رفتن خود میانه‏رو باش، و صدایت را آهسته‏ساز، كه بدترین آوازها بانگ خران است.»

- سخن گفتن با فرزندان

بر والدین لازم است در گفت و شنود با فرزندان خود نكاتى را رعایت كنند؛

الف - ادب و مهربانى و دلسوزى

 در آیات مختلف قرآن، پیامبران الهى مانند: نوح، ابراهیم، یعقوب و لقمان(ع) فرزندانشان را با كلمه‏ى «یابنّى» مورد خطاب قرار داده‏اند؛¹⁴ و این كلمه، علاوه بر این كه رعایت ادب را نسبت به فرزند همراه دارد دلسوزى و شفقت را نیز مى ‏رساند .¹⁵

ب- اندرز و نصیحت

 داستان‏هاى مختلفى را كه قرآن مجید از پیامبر الهى(ع) نقل كرده است ، بیان كننده‏ى این مطلب است كه بزرگواران ، فرزندانشان را با استفاده از بهترین روش ، یعنى مؤدبانه و با مهربانى و دلسوزى ، موعظه و نصیحت و پند و اندرز داده و خطرات دنیایى و آ خرتى كردار و پندار را به آنان گوشزد مى‏كردند : « و یاد كن هنگامى را كه لقمان به پسر خویش - در حالى كه وى را اندرز مى‏داد - گفت: اى فرزندم، به خدا شرك میاور كه به راستى شرك ستمى بزرگ است».¹⁶

- گفتار مسؤولان

در جامعه‏ى اسلامى انسان‏ها داراى حقوق خاص خود مى‏باشند و سخن مؤمنان باید به گونه‏اى باشد كه حقّ انسان‏ها را به ایشان برساند ، نه این‏كه حق آنان را از بین ببرد، به خصوص افرادى كه كلام آنان زمینه‏ى نفع و زیان را براى دیگران به بار مى‏آورد مانند سخن مسئولانى چون قاضى، شاهد، داور و كارشناسان، مفتیان و ...

قرآن مجید به این گونه افراد دستور مى‏دهد عادلانه سخن بگویید : « و چون [به داورى یا شهادت‏] سخن گویید دادگرى كنید [و عادلانه سخن بگویید]، هر چند [درباره ]خویشاوند [شما] باشد .»¹⁷

علامه طباطبایى(ره) در این‏باره مى‏گوید: باید مراقب گفتارهاى خود باشید، و زبان خود را از حرف‏هایى كه براى دیگران نفع یا ضرر دارد حفظ كنید، و عاطفه‏ى قرابت و هر عاطفه دیگرى شما را به جانبدارى بیجا از احدى وادار نكند .¹⁸

- سخن گفتن شاگرد و استاد با یكدیگر

قرآن‏كریم براى گفت و گوى شاگرد و استاد با یكدیگر دستورهایى مى‏دهد كه بیشتر در آیات 65 - 78 سوره‏ى مباركه‏ى كهف دو گفت و گوى حضرت موسى(ع) (به عنوان شاگرد) با حضرت خضر(ع) (به عنوان استاد) نمود پیدا كرده است.

-  شیوه‏ى سخن گفتن زنان با نامحرمان‏

خداوند متعال ، خطاب به زنان پیامبر(ص) چنین مى‏فرماید : « اى همسران پیامبر ، شما مانند هیچ یك از زنان [دیگر ]نیستند ، اگر تقوا پیشه كنید ، پس به ناز سخن مگویید تا آن‏كه در دلش بیمارى است طمع ورزد ، و گفتارى شایسته گویید .»¹⁹

پى نوشت ها :

1- بلد ، 8 و 9

2- الرحمن ، 1 - 4

3-  غرر الحكم ، ج  3، ص 261

4- همان ، ج  4، ص 60

5- همان ، ج  4، ص 547

6- همان ، ص ج 1 ، ص 134

7- همان ، ج 5 ، ص 199

8-  صف ، 2 و 3

9-  طه ، 44

10- بقره ، آیه 83

11- اسراء ، آیه 53

12-  لقمان ، آیه 19

13- احزاب ، آیه 70

14- هود ،  42؛ صافات ، 102؛ یوسف ، آیه 5؛ لقمان، آیات 13 و 16 و 17

15- صافى ، فیض كاشانى ، ج 4 ، ص 96 ؛ المیزان ، محمدحسین طباطبایى ، ج  11 ، ص 82

16- لقمان ، 13

17-  انعام ، 152

18-  المیزان ، ج 7 ، ص 339

19-  احزاب ، آیه 32

منبع: ماهنامه پاسدار اسلام  ، شماره 56